The Black Swan

Çfarë është një mjellmë e zezë?

Para se të zbulonin Australinë, paraardhësit tanë ishin të bindur se të gjitha mjellmat ishin të bardha.

Pastaj ata zbuluan Botën e Re dhe ekzistencën e mjellmave të zeza. Një zbulim i vetë mmund të hedh poshtë një pohim të përgjithshëm të bazuar në mijëvjeçarë vëzhgimesh.

“Mjellma e Zezë” është një ngjarje që ka tre karakteristika:

• Është një ngjarje e izoluar e cila nuk bie në fushën e pritshmërive normale.





• Ka një ndikim të madh.





• Pavarësisht paparashikueshmërisë së saj dhe faktit që është një ngjarje e izoluar, natyra njerëzore na shtyn të kthejmë kokën pas në të kaluarën për të justifikuar pamjen e saj për të qenë në gjendje ta shpjegojmë atë, dhe për këtë arsye ta bëjmë të parashikueshme.

Kjo do të thotë, ne priremi t’i shikojmë gjërat në retrospektivë kur bëjmë parashikime, në vend që të marrim një këndvështrim.

Gjithashtu një ngjarje shumë e mundshme që nuk përfundon, pavarësisht nga të gjitha parashikimet, është një Mjellmë e Zezë. Në të vërtetë, shfaqja e një ngjarje jashtëzakonisht të pamundur është e barabartë me mos-ngjarjen e një ngjarje jashtëzakonisht të mundshme.

Libri shqyrton verbërinë tonë ndaj fatit, ndaj devijimeve të mëdha dhe ndaj pamjes më të madhe të ngjarjeve.

Ajo që është për t’u habitur nuk është rëndësia e gabimeve të parashikimit, aq sa injoranca jonë e plotë për faktin që ne po bëjmë këto parashikime. Dhe paradoksi është se ekspertët dhe specialistët janë zakonisht më të këqijtë në parashikimin e Mjellmave të Zeza.

Diçka që ka funksionuar gjithmonë në të kaluarën do të ndalojë së punuari në mënyrë të papritur dhe ajo që kemi mësuar nga e kaluara mund të bëhet, në rastin më të mirë, e parëndësishme dhe e gabuar, dhe në rastin më të keq, mashtruese e rrezikshme.

Problemi i Mjellmës së Zezë

Kur përpiqemi të kuptojmë historinë tonë, mendja njerëzore ka tre defekte:

1. Iluzioni i të kuptuarit, që do të thotë se të gjithëve u është krijuar përshtypja se i kuptojnë gjërat si janë.

2. Shtrembërim retrospektiv, që ka të bëjë me faktin se ne jemi në gjendje t’i vlerësojmë gjërat vetëm pasi të kenë ndodhur.

3. Mbivlerësimi i informacionit faktik dhe handikapi i të kuptuarit dhe largpamësisë së thellë nga njerëz autoritativë dhe të arsimuar.

Taleb na thotë se ekzistojnë dy kategori kryesore të ngjarjeve të rastësishme, të cilat janë “Mediocristan” dhe “Extremistan”.

Mediocristan u referohet gjërave normale që ndodhin, gjërave që priten, probabilitetet ose dukuritë e të cilave janë të lehta për t’u llogaritur dhe ndikimi i të cilave nuk është tmerrësisht i madh.

Ngjarjet mediokristane janë të paarritshme për Mjellmën e Zezë. Kurba e ziles dhe shpërndarja normale e ngjarjeve janë emblema e Mediocristan. Ndryshimet me ndikim të ulët kanë gjasat më të larta për të ndodhur, dhe ndryshimet e mëdha me ndikim të gjerë, kanë një probabilitet shumë të vogël për të ndodhur.

Ekstremistani i referohet ngjarjeve të rastësishme. Në ngjarjet e Ekstremistanit, asgjë nuk mund të parashikohet me saktësi dhe ngjarjet që dukeshin të pamundura ndodhin shpesh dhe kanë një ndikim të madh. Në Extremistan, një vëzhgim i ri i vetëm mund të prishë plotësisht agregatin.

Imagjinoni një dhomë plot me 30 njerëz të rastësishëm. Nëse do t’i pyesnit të gjithëve për pagën e tyre dhe do të llogarisnit mesataren, shanset janë që mesatarja të dukej mjaft e arsyeshme. Por, nëse shtoni Bill Gates në dhomë dhe më pas llogaritni pagën mesatare, mesatarja juaj do të ishte me një diferencë të madhe. Në këtë rast, një vëzhgim pati një efekt joproporcional mbi mesataren. 

Ky është Ekstremistani. Gjërat si shitja e librave, nëse një film bëhet hit, apo një video virale në internet, të gjitha kanë karakteristika të ngjashme, dhe për këtë arsye banojnë në Extremistan.

Ngjarjet ekstremiste mund të prodhojnë Mjellma të Zeza dhe ato janë të prekshme ndaj tyre. Ka edhe gjëra të tilla si “Mjellmat gri, të cilat nuk shihen si krejtësisht të pamundura, që do të thotë se mundësia e shfaqjes së tyre dihet që më parë. Ato mund të jenë pozitive ose negative dhe ndryshojnë ndjeshëm mënyrën se si funksionon bota, kjo është arsyeja pse ne jemi të nxitur t’i marrim ato seriozisht. 

Pra, Mjellmat e Zeza në fakt mund të shmangen me shkencë (nëse keni mjetet për ta bërë këtë) ose me ndihmën e një mendjeje të hapur.

Duke iu rikthyer Mjellmave tona të Zeza, ka tre gabime që duhet t’i marrim parasysh:

1. Paragjykimi i konfirmimit: kjo është tendenca neutrale për të kërkuar konfirmime. Nëse kemi një ide në mendjen tonë, do të kërkojmë kudo për lajme ose informacione që e konfirmojnë atë. Është si të jesh në një lloj flluske”. Në fakt, për t’iu afruar të vërtetës, është shumë më e dobishme të merremi me raste që nuk e konfirmojnë teorinë tonë, por që në fakt e hedhin poshtë atë.

2. Gabimi narrativ: Gabimi narrativ përshkruan atë që ndodh kur një person vendos një sërë rrethanash, ngjarje të jetës në një renditje logjike, në mënyrë që t’i përpunojë ato më lehtë. Është një funksion i rëndësishëm që na ndihmon të përballemi me jetën e përditshme. Por herë pas here, historitë lineare të shkakut dhe efektit që krijojmë për veten tonë – narrativat tona – nuk na ndihmojnë të kuptojmë botën, ato e shtrembërojnë atë. 

Jeta në fakt nuk është e rregullt dhe logjike, është pothuajse gjithmonë një ngatërresë. Puna është se ne jemi të rrethuar nga aq shumë informacione saqë truri ynë është i detyruar t’i vendosë gjërat në një lloj renditjeje për të përpunuar gjithçka dhe të kuptojnë botën. Në shumë mënyra, jeta jonë ka më pak kuptim pa një ndjenjë të fortë të shkakut dhe pasojës, pa një model logjik. Por ndonjëherë kjo lloj renditje instinktive e fakteve na bën të bëjmë gabime.

3. Gabimi i provave të heshtura: kjo ka të bëjë me tendencën tonë njerëzore për të parë provat historike me një filtër që zgjedh “pjesën më të mirë të procesit duke injoruar pjesët që nuk përshtaten me perceptimet tona, ose të paktën duke mos njohur ose duke harruar se ekziston një pjesë e procesit historik që është e paarritshme për ne dhe për këtë arsye e heshtur. Efekti i krijimit të një regjistrimi të tillë historik është të përjashtojë ndërgjegjësimin tonë për provat që nuk përshtaten me modelet tona mendore. 

Ciceroni tregoi një histori kur Diagorës, një jobesimtar i perëndive, iu treguan disa pllaka të pikturuara që mbanin portretet e adhuruesve që ishin lutur, dhe më pas i mbijetuan një mbytjeje të mëpasshme anijeje. Nënkuptimi ishte se lutja ju mbron nga mbytja. Diagoras pyeti: “Ku janë fotografitë e atyre që falen, pastaj u mbytën? Ata “besimtarët e mbytur” janë dëshmi e heshtur. Ju nuk i merrni parasysh sepse ata nuk mund të flasin vetë. 

Klishe është se, “Historia shkruhet nga fituesit. Në fakt, është shkruar nga kushdo që arrin të mbijetojë.

Për shembull, ne priremi të shpjegojmë suksesin e milionerëve duke renditur karakteristikat (siç është aftësia për të marrë rreziqe) që i ndihmuan ata të kenë sukses. Por edhe një herë, ne nuk marrim parasysh një faktor themelor: fatin ose shansin. Truku është të shmangni fokusimin në aspekte të vetme dhe të mbani një sy në të gjithë pamjen. Në këtë mënyrë shmangim mashtrimin e lehtë dhe jemi më të aftë të parashikojmë problemet. Ndikimi i paragjykimit mund të jetë i rrezikshëm: sa më i madh dhe më i përhapur të jetë mes njerëzve, aq më mirë arrin të fshihet.

Vështirësitë tona kur bëhet fjalë për parashikimin

Janë dy gjëra që duhet të kemi parasysh:

1. Ne jemi mendjemëdhenj për aq sa mendojmë se dimë dhe kjo arrogancë mund të vërtetohet.

2. Arroganca jonë ka disa implikime të prekshme në të gjitha aktivitetet që kanë të bëjnë me parashikimin.

Aftësia njerëzore për të vlerësuar dhe parashikuar u mat në mostra të popullsive nga prejardhje sociale, kultura dhe profesione të ndryshme. Doli se shkalla e gabimit, e cila duhet të jetë 2%, është në fakt midis 15 dhe 30%, në varësi të popullatës dhe subjektit.

Arroganca epistemike (besimi i tepruar në njohuritë tona) ka një efekt të dyfishtë negativ: ne mbivlerësojmë atë që dimë dhe nënvlerësojmë pasigurinë tonë. Gabimet dhe arroganca epistemike rriten me shkallën e pamundësisë së një ngjarjeje. Nuk ka asnjë ndryshim midis hamendjes së një ndryshoreje jo të rastësishme për të cilën kam informacion të pjesshëm ose të pamjaftueshëm, dhe parashikimit të një ndryshoreje të rastësishme që nuk ka ndodhur ende. 

Shumë nga profesionistët që bëjnë parashikime bien në arrogancë epistemike dhe besojnë se mund të parashikojnë ngjarje të rastësishme, por nuk është kështu. Kjo ndodh edhe kur ata janë kompetentë në fushën e tyre. 

Eksperimentet u kryen për të testuar aftësinë parashikuese të profesionistëve me përvojë të ndryshme dhe në role të ndryshme. Rezultatet treguan një model të qartë: ata që gëzonin një reputacion të mirë parashikonin shumë më pak saktë se njerëzit që ishin plotësisht të panjohur në fushën e tyre.

Për më tepër, sapo të prodhojmë një teori, ne ngecim në të sepse njerëzit ngurrojnë që ajo të ndryshojë. Ky fenomen quhet këmbëngulje e besimit. Prandaj, ata që vonojnë formulimin e teorive është sepse vazhdojnë të dyshojnë (dhe nuk e lënë veten të përkëdhelen nga siguritë e rreme), kështu marrin rezultate më të mira.

Kur një parashikim është i gabuar, zakonisht hyjnë në lojë tre mekanizma me të cilët njerëzit tentojnë të luftojnë për të justifikuar veten pas ngjarjes:

1) Ata i thonë vetes se loja ishte ndryshe. Për shembull, ata mund të thonë diçka sikur nuk i kishin të gjitha informacionet sepse ishin të fshehura nga shumica e njerëzve.

2) Ata e vlerësuan atë në një ngjarje të izoluar, duke thënë se ajo që ndodhi nuk ishte pjesë e sistemit apo e fushës së shkencës. Meqenëse nuk ishte e parashikueshme, nuk është faji i askujt dhe nuk do të ndodhë më.

3) Ata mbrojnë veten duke thënë se kishin pothuajse të drejtë. Në retrospektivë, falë një rishikimi të vlerave tona dhe informacionit të dhënë, është e lehtë të mendosh (ose të pretendosh) se ishim afër parashikimit.

Ne jemi viktima të asimetrisë së gjykimit tonë dhe vetë-vëzhgimit: ne atribuojmë sukseset tona ndaj aftësive tona dhe dështimet ndaj ngjarjeve të jashtme përtej kontrollit tonë, pra rastësisë.

Këto tendencat tona njerëzore kanë ndikim edhe në vendimet e biznesit që varen nga planifikimi. Në fakt, planet që bëjmë shpesh dështojnë sepse ne nënvlerësojmë pasigurinë e faktorëve që nuk përfshihen në plan. Rutina lehtëson procesin e parashikimit, por me çdo risi është e pamundur të bësh plane të besueshme afatgjata.

Ne nuk duhet domosdoshmërisht të ndalojmë së planifikuari, thjesht duhet të kemi parasysh kufizimet tona.

Kur planifikojmë pa parashikuar ndonjë gabim apo pasiguri, zbulojmë se ekzistojnë tre keqkuptime:

1) Ne nuk mendojmë për saktësinë e parashikimit. Në të vërtetë, ndryshueshmëria ka rëndësi. Gjithmonë duhet të mendojmë se saktësia e një parashikimi është shumë më e rëndësishme se vetë parashikimi.

2) Ne priremi të mos marrim parasysh degradimin e parashikimit me kalimin e kohës. Sa më shumë të kalojë koha, aq më pak i saktë do të jetë parashikimi.

3) Ne nuk marrim parasysh variablat e rastësishëm, d.m.th., Mjellmat e Zeza. Ata papritmas mund të bëjnë që një ndryshim të jetë shumë optimist ose shumë pesimist.

Ne mund t’i shohim këto koncepte të gabuara duke u shfaqur, kur përjetojmë ngjarje të papritura dhe zbulojmë gjëra që ndryshojnë botën, por që as nuk i kërkonim, për shkak të gabimit tonë.

Kur shfaqet një teknologji e re ose një zbulim i ri, rëndësia e saj ose nënvlerësohet shumë ose mbivlerësohet.

Problemi i parashikimit të dobët është i theksuar në sistemet komplekse, të cilat janë dinamike dhe jolineare. Kjo do të thotë, variacionet e vogla mund të kenë pasoja të mëdha. Në raste si këto, injoranca jonë për një variabël të caktuar të përfshirë mund të komprometojë seriozisht aftësinë e përgjithshme për të parashikuar se si do të evoluojë sistemi. 

Bota jonë është e populluar nga sisteme komplekse, të cilat përfshijnë qeniet njerëzore dhe gjithçka që ka të bëjë me ta! Gabimet në rezultate kur përpiqemi të parashikojmë sjelljen njerëzore nuk varen vetëm nga arroganca jonë e lindur. Në fakt, është fjalë për fjalë e pamundur të merren parasysh miliarda variabla që përcaktojnë tonën jetët e përditshme.

Strategji të dobishme

Një strategji efektive në minimizimin e këtyre ngatërresave është përulësia e vetëdijshme, të cilën njerëzit zakonisht e vlerësojnë dhe ju jep hapësirën për të thënë “nuk e di”, për të shmangur një deklaratë të qartë dhe lejon kohë për të vazhduar ri-analizimin dhe ri-analizimin e ideve.

Një strategji tjetër e dobishme është përqendrimi në pasojat e një vendimi. Nëse fokusohemi në kufizimin e pasojave negative të një vendimi të mundshëm, priremi të shfrytëzojmë sa më shumë procesin e vendimmarrjes dhe të bëjmë zgjedhje më të mira.

Ne mund të përdorim kurbën e Gaussian (këmbanës) për të përfaqësuar dhe studiuar ngjarje që nuk largohen shumë nga situatat mesatare ose të përgjithshme dhe që priren drejt një ekuilibri. 

Ose  mund përdorim qasjen Mandelbrotiane, me sisteme dinamike që largohen shumë nga ekuilibri, siç janë ngjarjet shumë të pamundura, në sisteme ku llogaritja e mesatares nuk ka fare kuptim.

Në matematikë, një objekt i vetë-ngjashëm është saktësisht ose afërsisht i ngjashëm me një pjesë të vetes (d.m.th., e tëra ka të njëjtën formë si një ose më shumë pjesë). Shumë objekte në botën reale, si vijat bregdetare, janë statistikisht të ngjashme: pjesët e tyre tregojnë të njëjtat veti statistikore në shumë shkallë. Vetëngjashmëria është një veti tipike e fraktaleve.

Fraktali është baza e studimeve të Mandelbror. Një fraktal është një model i pafund. Fraktalet janë modele pafundësisht komplekse që janë të vetë ngjashme në shkallë të ndryshme. Ato krijohen duke përsëritur një proces të thjeshtë pa pushim në një lak të vazhdueshëm reagimi. Vetë-afiniteti ndodh në fraktal, domethënë strukturat me madhësi dhe hierarki të ndryshme janë të ngjashme, megjithëse në një mënyrë të pasaktë. Për shembull, një guralec duket si një mal, damarët e një gjetheje duken si degë dhe degët duken si pemë.

Fraktalet, si sistemet komplekse, janë rekurzive, që do të thotë se një proces ri-aplikohet në rezultatin e vetvetes një numër të pafundëm herësh. Kjo krijon dallime të mëdha midis rezultatit të pritur dhe asaj që ndodh në të vërtetë, sepse formohet një divergjencë që përforcohet me secilin hap.

Si përfundim, antidoti kryesor ndaj një ngjarjeje të Mjellmës së Zezë është të përpiqesh të mendosh jashtë kutisë. Përveçse na pengon të sillemi në mënyrë naive, ky qëndrim na lejon të krijojmë një protokoll se si të veprojmë. Fokusi nuk duhet të jetë se si të mendosh, por si të shndërrosh njohuritë në veprim dhe të kuptojmë atë që ia vlen të dihet.